W prawie cywilnym jednym z rodzajów odpowiedzialności jest odpowiedzialność deliktowa, czyli za czyn niedozwolony, który spowodował szkodę. Bezprawność w prawie cywilnym jest rozumiana szerzej niż w prawie karnym, obejmuje bowiem także niezgodność zachowania z zasadami współżycia społecznego. Warunkiem odpowiedzialności jest możliwość przypisania sprawcy winy umyślnej lub nieumyślnej. W dalszej części zostanie pokrótce opisane, czego może domagać się poszkodowany oraz w jakich sytuacjach obowiązek naprawienia szkody ulega zmniejszeniu.
Wyrządzenie szkody kreuje stosunek zobowiązaniowy pomiędzy sprawcą, który staje się w ten sposób dłużnikiem, a poszkodowany wierzycielem. Wierzyciel może domagać się naprawienia szkody majątkowej w jeden z poniżej wymienionych sposobów:
- przywrócenie stanu poprzedniego – np. naprawa uszkodzonej rzeczy;
- zapłata odszkodowania – np. zapłata równowartości wybitej szyby, równowartości zniszczonych klombów azalii.
Podstawą roszczenia wierzyciela jest art. 363 k.c. Wierzyciel dokonuje wyboru poprzez oświadczenie złożone w tym przedmiocie dłużnikowi. Wybór wierzyciela w tym zakresie może zostać ograniczony tylko do świadczenia w pieniądzu w dwóch sytuacjach: gdy przywrócenie stanu poprzedniego jest niemożliwe oraz gdyby przywrócenie stanu poprzedniego wprawdzie było możliwe, ale pociągałoby za sobą nadmierne trudności lub koszty.
Nie zawsze jednak należne odszkodowanie będzie stanowiło równowartość kosztów naprawy. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2002 r. w sprawie o sygn. akt V CKN 903/00 Sąd stwierdził, że: „Jeżeli koszt naprawy samochodu jest wyższy od jego wartości przed uszkodzeniem, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do kwoty odpowiadającej różnicy wartości samochodu sprzed i po wypadku.”
W przypadku uszkodzenia samochodu, przywrócenie stanu poprzedniego będzie często wiązało się z zakupem części zamiennych. Na tym tle pojawiło się swego czasu wiele wątpliwości związanych z tym, czy wierzyciel musi koniecznie korzystać z najtańszych części oferowanych na rynku. Wątpliwości te rozwiewa Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 kwietnia 2002 r. w sprawie o sygn. I CKN 1466/99, stwierdzając, że: „Jeżeli z treści umowy ubezpieczenia autocasco nie wynika nic innego, ubezpieczony, który nabywa autoryzowane części samochodowe potrzebne do naprawy uszkodzonego w wypadku pojazdu, nie ma obowiązku poszukiwania sprzedawcy oferującego je najtaniej. Możliwe jest przypisanie ubezpieczonemu naruszenia, wynikającego z art. 354 § 2 k.c., obowiązku współpracy z dłużnikiem, jeżeli świadomie lub przez niedbalstwo kupił części droższe.”
Należy mieć na uwadze, że w żadnym wypadku odszkodowanie nie może prowadzić do wzbogacenia się wierzyciela. Granicą odszkodowania jest pełne pokrycie szkody, czyli jej kompensacja. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 14 kwietnia 2016 r. w sprawie o sygn. akt I ACa 950/15: „Z art. 361 § 2 k.c., pozostającego w ścisłym związku z art. 363 § 2 k.c., wynika obowiązek naprawienia szkody przez zapewnienie wierzycielowi całkowitej kompensaty wywołanego uszczerbku, który nie może jednak prowadzić do jego nieuzasadnionego wzbogacenia. Przyjęcie zasady, że szkodę ustala się według wartości na datę orzekania o odszkodowaniu uzasadnia przyjęcie, iż wierzyciel nie ponosi negatywnych skutków spadku wartości pieniądza w okresie od wymagalności zobowiązania do orzekania o obowiązku zapłaty przez dłużnika, zapewnia zatem pełną kompensatę i odsetki należą się od daty wyrokowania. Odsetki za opóźnienie i odszkodowanie na zasadach ogólnych, pełniąc takie same funkcje, mogą się jedynie uzupełniać.”
Przy ustalaniu szkody i jej wysokości istotne jest, że dłużnik odpowiada wyłącznie za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyroku z dnia 9 czerwca 2016 r. w sprawie o sygn. akt I ACa 912/15 wyjaśnił, że normalny związek przyczynowy: „oznacza, że należy ustalić, czy zdarzenie stanowi warunek konieczny wystąpienia szkody (test conditio sine qua non) oraz, czy szkoda jest normalnym następstwem tego zdarzenia (selekcja następstw). Nie wystarczy więc ustalić istnienia związku przyczynowego jako takiego, lecz należy stwierdzić, że chodzi o następstwa (powiązania) obiektywnie normalne, typowe, przeciętne, oczekiwane w zwykłej kolejności rzeczy.” Orzecznictwo sądowe dostarcza wielu przykładów zdarzeń, które nie zostały uznane za następstwa wynikłe z normalnego związku przyczynowego. W tym miejscu warto zacytować wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 1982 r. sygn. akt IV CR 60/82: „Nie zachodzi normalny związek przyczynowy między decyzją o udzieleniu wychowankowi zakładu poprawczego urlopu okolicznościowego i kradzieżą popełnioną przez tego wychowanka w czasie pobytu poza zakładem poprawczym.” Inny przykład zawarty został w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2011 r. w sprawie o sygn. akt I CSK 475/10: „Rozstrój zdrowia psychicznego pracownika nie jest normalnym następstwem niesłusznego zwolnienia z pracy lub wydania krzywdzącej go opinii.”
Drugą okolicznością, która wpływa na rozmiar odszkodowania jest przyczynienie się poszkodowanego. Zgodnie z art. 362 k.c. jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron. Przyczynienie się poszkodowanego musi się wiązać z zachowaniem, które można ocenić jako obiektywnie naganne (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2001 r. w sprawie o sygn. I PKN 248/00), np. używa pojazdu, który działa wadliwie w wyniku popełnionego deliktu, a na skutek używania psują się w nim dodatkowe elementy.
W kontekście wypadków drogowych bardzo ważne jest, że zgodnie z orzecznictwem sądowym: „Osoba, która decyduje się na jazdę samochodem z kierowcą będącym w stanie po spożyciu napoju alkoholowego, przyczynia się do odniesionej szkody powstałej w wyniku wypadku komunikacyjnego, gdy stan nietrzeźwości kierowcy pozostaje w związku z tym wypadkiem. Spożycie napoju alkoholowego przed jazdą z takim kierowcą uważać należy za znaczne przyczynienie się do powstania szkody – art. 362 k.c.” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 24 kwietnia 2013 r. w sprawie o sygn. akt I ACa 1418/12).
Podsumowując, delikt jest jednym ze źródeł powstania zobowiązania. Poszkodowany jest wierzycielem, a sprawca deliktu dłużnikiem. Wierzyciel może żądać naprawienia szkody poprzez przywrócenie stanu poprzedniego albo zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej. Pomimo wyrządzenia szkody rozmiar odpowiedzialności doznaje pewnych ograniczeń: po pierwsze, dłużnik odpowiada tylko za normalne następstwa swojego czynu, a po drugie, jeśli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek odszkodowawczy ulega odpowiedniemu zmniejszeniu.
