Zdarza się, że na skutek wieku, choroby albo nałogu niektórzy ludzie nie są w stanie samodzielnie zajmować się swoimi sprawami. Niejednokrotnie słyszy się o przypadkach starszych lub ciężko chorych ludzi, którzy nieświadomie zaciągnęli kredyt hipoteczny, którego nie mają jak spłacić; o uzależnionych od hazardu, którzy podpisują umowy na pożyczki-chwilówki licząc na to, że spłacą je z wygranej. Jak można chronić takie osoby? Co to znaczy, że ktoś został ubezwłasnowolniony? Co może, a czego nie może zrobić osoba ubezwłasnowolniona?
Instytucją prawną chroniącą osoby, które nie mogą w pełni rozeznać znaczenia swoich czynów przed skutkami podejmowanych działań i jednocześnie chroniącą te osoby przed próbą wyzyskania ich słabości jest ubezwłasnowolnienie. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 grudnia 1983 r. w sprawie o sygn. akt: I CR 377/83: „Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną w wyłącznym interesie osoby chorej, która z przyczyn określonych w art. 13 § 1 k.c. nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem albo z przyczyn określonych w art. 16 § 1 k.c. potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia codziennego.” Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo wyznacza się opiekuna, natomiast dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo – kuratora.
Najogólniej mówiąc, ubezwłasnowolnienie polega na pozbawieniu (ubezwłasnowolnienie całkowite) lub ograniczeniu zdolności (ubezwłasnowolnienie częściowe) do czynności prawnych danej osoby. Podstawę prawną ubezwłasnowolnienia całkowitego stanowi art. 13 § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Warto zwrócić uwagę na to, że zgodnie z orzecznictwem: „(…)istnienie choroby psychicznej lub innej wskazanej w tym przepisie przyczyny nie jest przesłanką wystarczającą do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Musi jej jeszcze towarzyszyć powiązana przyczynowo z tymi przyczynami niemożność kierowania swoim, szeroko rozumianym, postępowaniem przez osobę fizyczną, której wniosek dotyczy. Przez pojęcie „niemożność” rozumieć należy brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania i wywołanych nim następstw.” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2013 r. sygn. akt: I CSK 122/13) Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie posiada zdolności do czynności prawnych co oznacza, że na podstawie art. 14 k.c. czynności prawne dokonane przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie są nieważne. W przypadku jednak gdy taka osoba zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie danej osoby. Oznacza to, że jeśli osoba ubezwłasnowolniona kupiła gazetę, codzienne zakupy żywieniowe itp. to o ile sprzedawca nie próbował oszukać tej osoby (np. wmawiając jej że chleb kosztuje 100 zł) umowa sprzedaży będzie ważna. Nieważne natomiast będą wszystkie czynności o większym ciężarze gatunkowym np. kupno samochodu, sprzedaż domu, zawarcie umowy kredytowej, zawarcie umowy darowizny działki. Ponadto osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może w sposób skuteczny pod względem prawnym podjąć następujących czynności: wstąpienie w związek małżeński, sporządzenie ważnego testamentu, zostanie prokurentem, prowadzenie działalności gospodarczej.
Podstawę prawną ubezwłasnowolnienia częściowego stanowi art. 16 §1 k.c. zgodnie z którym osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Jak podkreślano w orzecznictwie: „(…) wskazanie w orzeczeniu choroby psychicznej jako powodu ubezwłasnowolnienia czyni zadość wymaganiu art. 557 k.p.c. (…) Drugą przesłanką orzeczenia o częściowym ubezwłasnowolnieniu jest stwierdzenie, że osobie cierpiącej na ustalone zaburzenie psychiczne jest potrzebna pomoc do prowadzenia jej spraw. (…) „Prowadzenie spraw” jest w judykaturze rozumiane szeroko i obejmuje się nim czynności prawne i faktyczne, sprawy zarówno majątkowe, jak i osobiste. Zasadnicze znaczenie ma ustalenie przez sąd rzeczywiście istniejącego zakresu spraw wymagających decyzji i czynności danej osoby (tak też w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 1972 r., II CR 48/72, OSNC 1972, nr 12, poz. 220). Konieczne jest wyjaśnienie, w jakich konkretnych sprawach osobie tej potrzebna jest pomoc. Innymi słowy, nie można poprzestać na ogólnym stwierdzeniu o potrzebie pomocy, gdyż nieodzowne jest określenie rzeczywistego i skonkretyzowanego jej zakresu. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu częściowym winno być poprzedzone ustaleniem, w prowadzeniu jakich konkretnie spraw potrzebna jest pomoc osobie cierpiącej na chorobę psychiczną lub inne zaburzenia psychiczne.” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2010 r. sygn. akt: IV CSK 470/09). Zgodnie z art. 20 k.c. osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Oznacza to, że w drobnych sprawach nie ma znaczenia – tak jak to miało miejsce w przypadku osoby ubezwłasnowolnionej częściowo – czy osoba została pokrzywdzona. W zakresie pozostałych czynności, ważność jest uzależniona od potwierdzenia tej umowy przez przedstawiciela tej osoby. Zgodnie z art. 18 § 1 k.c. ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela, czyli w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego – kuratora. O ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd w trybie nieprocesowym.
Tekst nie stanowi opinii w rozumieniu ustawy o radcach prawnych. Jeśli jesteś zainteresowany uzyskaniem pomocy prawnej w takiej lub podobnej sprawie, skontaktuj się z nami pod numerem telefonu: 505 560 480 lub adresem e-mail: sekretariat@kancelariamosor.pl.
